Saskia Kunst - Palden Peak - Het menselijk bedrijf

Saskia Kunst

home artikelen Het menselijk bedrijf

Het menselijk bedrijf.

De oorlog in Afghanistan is niet helemaal gelukt. Osama Bin Laden, oorzaak en reden van de aanval op Afghanistan, is nog niet gevangen genomen. Zijn verblijfplaats is, in ieder geval officieel, onbekend. Mullah Mohammed Omar, de eenogige dorpsgeestelijke die de leider is van de Taliban, is als medeplichtige en vriend van Bin Laden in diens val meegesleurd. Maar is nog steeds voortvluchtig, en wordt wellicht uit handen van de Amerikanen gehouden door sympathiek tegenover zijn gedachtegoed staande stamhoofden, die tegelijk ook bondgenoten van Amerika zijn.
De Taliban zijn verdreven, dat is waar, of in ieder geval is de façade van hun fundamentalistische macht verbrokkeld. De Noordelijke Alliantie heeft zich geschaard achter de interim premier Hamid Karzai, die zijn best doet alle partijen onder zijn vleugels te verenigen. Ook oorlogsmisdadigers als generaal Dostum kunnen een plaatsje krijgen, blijkbaar met goedkeuring van Amerika. Met zulke vrienden heb je geen vijanden nodig.
De Al Qa'ida kampen zijn, voor zover we wisten waar ze waren, met de grond gelijk gemaakt. En hoe! Van clusterbommen had ik wel eens gehoord. Maar daisycutters? Een daisycutter is een loodzware bom die aan een parachute naar beneden moet worden gelaten, zodat het vliegtuig dat het gevaarte laat vallen genoeg tijd heeft om te ontsnappen aan de enorme luchtverplaatsing die zo'n bom bij ontploffing teweegbrengt. Dat moet iemand bedacht hebben. Daar moet iemand zich in verdiept hebben. Dat moet iemand geperfectioneerd hebben, in productie genomen, aangekocht, ingeladen. Dat moet iemand hebben afgeworpen. Dat zijn een hoop medeplichtigen.
Is er in die keten van gewone mensen, van medeplichtigen, niemand die zich afvraagt of zoiets eigenlijk wel kan? Of vraagt de harde strijd tegen een onzichtbare vijand nou eenmaal om drastische maatregelen? En maakt het niet uit dat je en passant een dorp platgooit, het verkeerde konvooi elimineert, en met z'n allen meegaat in de propaganda van het Pentagon. Volg de officiële woordvoerder, stel verder geen vragen. Het is oorlog. Elke dode is een Talib of een Al Qa'ida strijder en dat is de vijand dus die mag dood. De anderen die vallen hebben of foute sympathieën, anders zouden ze niet zo dicht bij de Taliban en Al Qa'ida hebben gezeten, of het zijn betreurenswaardige maar helaas onvermijdelijke slachtoffers waar we niet bij stil kunnen staan, want het is oorlog. En waar oorlog is vallen doden. En zolang het niet onze doden zijn, doen we er goed aan er niet te lang bij stil te staan. Zo is het nou eenmaal: oorlog is een smerig bedrijf.
En na de oorlog, de Pax Americana.
Welke deals zijn er gemaakt in de aanloop naar operation enduring freedom, welke beloften moeten nu worden ingelost? Poetin gooit het laatste onafhankelijke radiostation dicht. Mag. En wat doet hij in Tsjetsjenië? Mag, in het kader van de strijd tegen terrorisme, wat eerst niet mocht? Zijn de protesten tegen het optreden van de Chinezen tegen de Oeigoeren in Oost-Turkestan verstomd, omdat ook dat islamieten zijn en dus misschien wel fundamentalistische vriendjes van Bin Laden? Niemand maakt zich op niveau nog druk om de Chinese bezetting van Tibet, of om de genereuze steun van China aan de junta in Birma. China is nu bijna onze bondgenoot, en de machtelozen zijn handzaam wisselgeld.
Generaal Musharraf heeft goed zaken gedaan met Bush en bondgenoten. Zelfs onze ooit socialistische premier Kok heeft gezegd dat we, in het belang van de strijd tegen het terrorisme, even moeten vergeten hoe Musharraf aan de macht gekomen is, te weten door een gekozen regering omver te werpen en er een militaire bewind voor in de plaats te zetten. Musharraf, bevelhebber van het Pakistaanse leger, dus bevelhebber van de organisatie die de Taliban door dik en dun gesteund heeft en waarvan gezegd wordt dat ze zelfs verantwoordelijk zijn, via de inlichtingendienst ISI, voor het succes van de Taliban.
Is iemand die naar de goede kant overloopt geen verrader?
Is zijn opportunisme geen teken aan de wand? Met zulke vrienden heb je geen vijanden nodig.
India vertrouwt het in ieder geval niet en laat tanden zien en wapens kletteren aan de grens met Pakistan. In Delhi vragen ze zich vast ook af wat de generaal die zichzelf president heeft gemaakt is toegezegd voor zijn steun aan het bondgenootschap, gezag over heel Kashmir? En de Kashmiri vegen steeds weer de brokken en de scherven bijeen, wassen het bloed van de straat en uit hun kleren, en wachten op dat referendum waarin ze kunnen beslissen hoe hun kleine, prachtige vallei bestuurd moet worden, door wie en binnen welke grenzen.

Was de aanval op de Twin Towers en het Pentagon een aanval op onze democratie, onze beschaving? Of was de aanval een uiting van de enorme woede over waar Amerika voor staat in de wereldpolitiek? Is de oorlog in Afghanistan gevoerd ter verdediging van onze vrijheid en onze westerse verworvenheden? Of is de oorlog het gevolg van de suprematie van Amerika en de manier waarop de halve wereld ja-knikkend achter de VS aanloopt?
Worden we veiliger van de nieuwe maatregelen? Is het beter veilig te zijn dan vrij? Worden onze verworvenheden, burgerlijke vrijheden, vrijheid van meningsuiting en de vrijheid af te wijken van de gevestigde mening, de gevestigde orde, de staatsideologie, wel beschermd door de nieuwe maatregelen? Of worden ze er juist door uitgehold?
Worden we beschermd door de reacties op 11 september, of vormen de maatregelen een grotere bedreiging dan de terroristen? Wordt het nest van binnenuit meer bevuilt dan de terroristen ooit zouden kunnen?
Mullah Omar heeft zijn door God gegeven waarheid. Bush heeft zijn eigen, door God gegeven waarheid. Welke waarheid is waar? Welke een leugen? Waar huist de rechtvaardigheid? De discussie of je mag martelen om een mensenleven te redden is zelfs weer even opgelaaid. Uitgangspunt hierbij is kennelijk dat het redden van een mensenleven zo'n beetje alles acceptabel maakt. Hoewel de waarde van een mensenleven per regio blijkt te verschillen, voor Afghanen, Palestijnen, of Somaliërs bijvoorbeeld geldt een andere maat dan voor Britten, Israëli's of Amerikanen.
De premisse van de discussie is dat de goeden de fouten martelen, of dat er alleen maar gemarteld wordt voor de goede zaak. Dat bijvoorbeeld een Amerikaanse CIA-agent -die ervoor opgeleid is-, een vermeende leider van een Al Qa'ida-cel aanspoort om te delen wat hij weet, of dat een agent van de Pakistaanse ISI -sinds kort onze bondgenoot dus goed genoeg- assisteert in het aanzetten tot praten van een Taliban commandant. Het impliceert dat je slechte of foute mensen mag pijnigen ten gunste van goede mensen. Daar heb je een overtuiging in het eigen gelijk voor nodig waar de Inquisitie jaloers op zou zijn. Je moet het maar durven.

Stel je voor dat Bush in die pretzel was gestikt: dan was hij opgevolgd door Dick Cheney, die na de aanslagen vooral ondergedoken lijkt, en zich weinig in het openbaar vertoont. Cheney heeft een verleden, niet van drank, drugs en vrouwen, maar in de olie.
Hij is namelijk jarenlang uitvoerend directeur van Halliburton geweest, een oliemaatschappij die er niet voor terugdeinst zaken te doen met nare regimes, zoals de junta in Birma, en die oh zo graag de pijplijn van Turkmenistan naar Pakistan wil aanleggen zodat de gas- en olievelden geëxploiteerd kunnen worden. Daar is natuurlijk wel een stabiele en Amerika goedgezinde regering in Afghanistan voor nodig, en Amerikaanse militaire aanwezigheid zal de onderneming zeker geen kwaad doen.
In ieder geval hadden we niet al te erg hoeven wennen aan het taalgebruik van Cheney. Hij heeft dezelfde kort door de bocht formuleringen als zijn baas, te oordelen naar een in de Wall Street Journal aangehaalde uitspraak: "The problem is", volgens Cheney, "that the good Lord didn't see fit to always put oil and gas where there are democratic governments." Cowboytalk. Maar ach, olie is een smerig bedrijf, zo is dat nou eenmaal, dat weten we toch al van Nigeria, waar de Ogoni-leider Ken Saro Wiwa is opgehangen zonder dat er ingegrepen werd door Shell. Inmenging in de binnenlandse politiek is nou eenmaal uit den boze, soms. En we weten het van Birma, waar Unocal en Halliburton een pijplijn aanleggen, samen met de junta. Arbeidsloon is in Birma maar een kleine kostenpost, want de bevolking doneert haar arbeidskracht. Dat hoort bij onze cultuur, houden de generaals vol. Anderen noemen het dwangarbeid.
Zo is het nou eenmaal. Maar toch prettig om te weten wie ons en onze bondgenoten gaat aanvoeren als Bush zich een volgende keer, ernstiger, verslikt.

De overwinnaar maakt de regels. De sterken overheersen. Dat zijn oerwetten. Niks tegen te beginnen.
"De vervolgde mens moet om te overleven een onwrikbaar geloof bewaren in de juistheid van zijn keuze, en de waarden beschermen die bij die keuzes beslissend zijn geweest", schrijft de journalist Kapuscinski. Elke vervolgde; niet alleen de vervolgde die onze sympathie kan wegdragen.
Guantanamo Bay. Een stukje niet echt Amerikaans grondgebied op Cuba. En omdat het niet echt Amerikaans grondgebied is, kunnen de gevangenen die er worden vastgehouden geen aanspraak maken op de regels die gelden in Amerika, zoals bijvoorbeeld het aantekenen van hoger beroep na een vonnis. Al vrees ik dat de militaire tribunalen die hals over kop in het leven zijn geroepen om terroristen te berechten hoger beroep sowieso niet in hun pakket hebben. Hoger beroep impliceert immers de mogelijkheid dat er vergissingen kunnen zijn gemaakt in eerdere procesronden. En het moge duidelijk zijn: de overwinnaar vergist zich niet. Per definitie.
De gevangenen worden de halve wereld over gevlogen. Waarom, en met welk recht? Ontdaan van hoofdhaar en baard. Waarom, en met welk recht? Ontluizen, zegt men.
Geblinddoekt, geknield, met doppen op de oren en geboeid aan handen en voeten worden ze vastgehouden in kooien. In kooien van twee vierkante meter. In de open lucht. Amerika's minister van defensie Rumsfeld zegt dat de gevangenen goed behandeld worden, grotendeels in overeenstemming met de Geneefse conventies. Dat grotendeels is boeiend. Hij zegt: "Ze krijgen schone kleren, ze mogen hun religie belijden, en dat is meer dan ze zelf toestonden. Ze krijgen drie culturally appropriate meals per dag." Hij spuugt de woorden bijna uit.
De gevangenen worden niet aangemerkt als krijgsgevangenen, maar als illegale strijders, een interessante nieuwe categorie die vooralsnog buiten de geaccepteerde regels valt.
Ik luister naar een Amerikaanse militair op de basis in Kandahar, die belast is met het transport van de illegale strijders. Hij kauwt op zijn woorden en meldt dat hij een goed gevoel heeft over de operatie. Dat het een routineklus is waar ze flink op geoefend hebben, dat de gevangenen op weg zijn naar hun final destination. Hij ziet er tevreden uit. Bijna tegen wil en dank zie ik een ander prototype: blond, blauwe ogen, pet met grote klep, op een spoorwegplatform meewerkend aan een final solution.
Ik begrijp natuurlijk best dat die gevangen genomen Afghanen en Arabische Afghanen geen schuldeloze slachtoffers zijn van een monsterlijk regime, maar ik huiver als ik de verre echo van de zo besmette woorden hoor.
Een man in uniform, die beschikt over het lot van overwonnenen. Overwonnenen die overgeleverd zullen worden aan inderhaast aangepaste rechtspraak, die nog niet eens getoetst is aan internationaal geaccepteerde normen. Met welk recht? Hebben we dan niet geleerd dat als we medemensen ont-mensen, we zelf een deel van onze menselijkheid verliezen?
Als om de contouren van mijn bange dagdromen in te kleuren stuit ik op een interview met een Amerikaanse vrouw. Ze is met haar dochter in New York om een trouwjurk te kopen, en nu ze er toch zijn gaan ze gelijk even naar Ground Zero. Natuurlijk zijn ze beiden geschokt. Ik herinner me heel goed dat ik, de eerste dag in Kabul, een rondleiding kreeg en de verschrikkelijke verwoesting van de stad zag, wat voor indruk dat maakte. Hele woonwijken tot ruines vervallen, het industrieterrein totaal in puin.
De ravage die de ingestorte Twin Towers hebben achtergelaten moet gruwelijk zijn, en altijd erger wanneer je het echt ziet. Een emotionele reactie: logisch, een overtrokken mening en een even opgeschort vermogen tot relativeren ook. Mevrouw slaakt enige verschrikte en verongelijkte kreetjes, en mijmert dan over wat er tegen de fundamentalisten gedaan moet worden: "tja, we kunnen niet iedereen afmaken, al zou dat de beste oplossing zijn. We have to eradicate them", vervolgt ze dan, vol vuur. Ook de kinderen die ze gezien heeft op de tv, die kinderen die gehersenspoeld worden om Amerika te haten, they have to be annihilated.
In mijn hoofd echoot het weer: neten worden ook luizen.
Mevrouw vindt het wel erg dat ze gedwongen wordt om zo te denken, want ze is liberaal en ook humaan, maar ze blijft bij haar conclusie: de generatie die opgroeit met haat voor de VS, die moet worden uitgeroeid.
En plotseling ben ik terug in Afghanistan, waar ik verblijf bij Amerikaanse hulpverleners. We zitten aan tafel en hebben net gebeden: elkaar bij de hand houdend hebben we God gedankt voor de spijzen en dranken. Tijdens het eten komt het gesprek op mensenrechten, Amnesty International, de doodstraf. Wat ik daarvan vind?
"Geïnstitutionaliseerd doden als straf moet niet kunnen", antwoord ik.
"In Amerika zou het anders aardig afschrikken als er eens wat misdadigers aan lantaarnpalen werden opgehangen", zegt de gastheer. "In de bijbel staat het toch: oog om oog, tand om tand. Dat vriendelijk omgaan met criminelen leidt alleen tot wetteloosheid en wanorde".
Persoonlijk ben ik geen voorstander van het als argument citeren van delen van welke Heilige Schrift dan ook, maar daar ga ik niet op in, ik ben tenslotte te gast. Ik zeg: "maar dat is toch juist wat ze hier in Afghanistan doen: misdadigers ophangen aan lantaarnpalen?" En probeer het niet cynisch te laten klinken. "Ja", zegt de gastvrouw, "dat is zo, maar het verschil is dat Amerikanen rechtvaardig zijn, en Afghanen niet."
Ik denk: waarom? Met welk recht? Maar ik zwijg. Het menselijk bedrijf is nou eenmaal een smerig bedrijf. En er is altijd wel een plausibele reden om te zwijgen.

© Saskia Kunst - in 'Letter & Geest', Trouw, februari 2002.

home artikelen Het menselijk bedrijf